Plüton 17 yıl evvel gezegen unvanını kaybetti fakat tartışmalar hiç bitmedi. Pekala, Plüton neden gezegen değil?

Uluslararası Astronomi Birliği (IAU) 24 Ağustos 2006 tarihinde Güneş Sistemini sonsuza dek değiştirecek bir karar aldı. IAU üyeleri, gökbilimcilerin “gezegen” terimiyle tam olarak neyi kastettiğini tanımlayan uzun vadeli bir öneriyi oyladı. Bu oylamanın sonucunda Plüton cüce gezegen olarak sınıflandırıldı ve Güneş Sistemi’nde bulunan gezegen sayısı sekize indirildi.

Bu gelişme, Plüton’un hayranları tarafından reaksiyonla karşılandı ve tartışmalar başladı. Ve ortadan geçen 17 yıla karşın bu karar, her zamanki üzere tartışmalı olmaya devam ediyor.

Prag’daki 10 günlük konferansın son gününde mevcut tarif önerildi, oylandı ve onaylandı. Bu tanıma nazaran bir gezegenin üç şartı karşılaması gerekiyor: Öncelikle, bu cismin Güneş’in etrafında dönmesi gerekiyor, yani tüm öte gezegenler ve başıboş gezegenler bu tarifin dışında kalıyor. Ayrıyeten hidrostatik istikrara ulaşmış olması, yani kabaca global olması gerekiyor. Ve son olarak yörüngesindeki ana çekimsel cisim olarak yörüngesini temizlemesi gerekiyor.

Plüton’un gezegen tarifinden çıkarılmasının ana sebebi, bu kaidelerin üçüncüsünü başaramamış olmasıydı. Bu uzak cisim, kısmen Neptün ile paylaştığı yörüngesini temizlemedi. Plüton’un gezegen statüsünü savunanlar Dünya, Mars, Jüpiter ve Neptün’ün de yörüngelerini temizlemediğine dikkat çekiyor. Lakin Ay’ı hariç tutarsak, Dünya, yörüngesinden geçen başka asteroitlerden 1,7 milyon kat daha ağırdır. Plüton ise yörüngesini paylaştığı asteroitlerden yalnızca 0,07 kat daha ağır.

Plüton’un yeni sınıflandırması genel olarak bir düzey düşüşü olarak görülse de, iki yeni obje sınıfının birinci örneği olarak öne çıktığı da söylenebilir: Cüce gezegenler ve plütonitler.

Bu tartışmaya dahil olan çabucak herkes, tarifin kusursuz olmadığını ve gezegenlerin ne sıklıkla yalnızca gezegen olarak değil, kayalık, gaz devi, buz devleri üzere ekstra sıfatlarla tanımlandığını vurguluyor. Hasebiyle tahminen cüce gezegen terimi de bir gün farklı bir cisimden çok “gezegen”in bir alt kategorisi olarak düşünülebilir. Terim birinci olarak 2015 yılında Plüton’u ziyaret eden New Horizons’un baş araştırmacısı Alan Stern tarafından bu niyetle ortaya atıldı. Stern de, aslında Plüton’un yine gezegen olmasını istediğini söylüyordu.

New Horizons tarafından çekilen Plüton manzarası.

Plüton’un en büyük uydusu: Charon

Plüton’u ilgi cazip yapan pek çok özelliği de bulunuyor. Örneğin, beş uydusundan hiçbiri aslında cüce gezegenin yörüngesinde değil. Hepsi Plüton’un dışında bir noktanın yörüngesinde dönüyor ve bunun sorumlusu da onun en büyük uydusu Charon üzere gözüküyor.

Charon’un çapı Plüton’un yaklaşık yarısı kadar ve kütlesi de Plüton’un kütlesinin yaklaşık sekizde biri. Bu o kadar büyük ki, sistemin yük merkezi (bir sistem yörüngesindeki objelerin etrafında bulunduğu nokta) aslında cüce gezegenden nitekim uzak bir biçimde Plüton’un yüzeyinden 960 kilometre, yani yarıçapının yaklaşık yüzde 83’ü kadar uzakta yer alıyor.

Plüton’un rakibi: Cüce gezegen Eris

Ancak Plüton tekrar gezegenler listesine eklense bile, evvelce olduğu üzere dokuz gezegene geri dönmemiz mümkün değil. Çoklukla Plüton tartışmalarında pek bahsedilmeyen kıymetli bir ayrıntı daha bulunuyor: Dokuz gezegene geri dönemememizin nedeni, ismini Nefret ve Uyuşmazlık Tanrıçasından alan bir cüce gezegen olan Eris.

Eris, Plüton’dan daha büyük bir çapa ve yalnızca biraz daha az kütleye sahip; bu yüzden Plüton bir gezegen olarak tanımlanırsa Eris’in de tıpkı statüyü kazanacağı rahatlıkla iddia edilebilir. Hatta bu gezegenin keşfinin Mike Brown, Chad Trujillo ve David Rabinowitz tarafından duyurulması sırasında da 10. gezegen olarak isimlendirilmişti.

Bu gezegenin varlığı, sonraki yıl mevcut kararı kabul eden IAU’yu bir karar vermeye zarurî bıraktı. Yani ya sekiz gezegenimiz olacak ya da Ceres, Plüton, Eris, Haumea ve Makemake cüce gezegenlerini de listeye ekleyerek en az 13 gezegenimiz olacaktı. Ayrıyeten astronomi dünyası tarafından cüce gezegen olarak tanımlanan lakin şimdi IAU tarafından tanınmayan daha pek çok cüce gezegen bulunuyor.

Yeniden 9 gezegene dönebilir miyiz?

Yeniden dokuz gezegene sahip olmanın tek yolu, mevcut tarifi korumak ve Mike Brown ile meslektaşlarının, Güneş’ten uzakta, şimdi görmediğimiz büyük ve devasa bir gezegenin varlığından şüphelenmekte haklı olduklarını ummak. Şimdiye kadar bizlerden saklanmayı başaran, bulunması sıkıntı Gezegen 9’a yönelik aramalar devam ediyor, bu yüzden var olan tarif ile gelecekte tekrar dokuz gezegene ulaşmamız için bir ihtimal daha var.